Câu chuyện người Cao Lan (Phần 1)

Tôi mạn phép dùng phong cách nghiên cứu cho bài viết 2 phần này. Vì câu chuyện người Cao Lan xứng đáng ở một tầm cao khác.

Về dân tộc Sán Chay/ Cao Lan ở Việt Nam

Cổng thông tin Bộ Dân tộc và Tôn giáo Việt Nam cho biết có 54 dân tộc hiện đang có tại Việt Nam, trong đó người Kinh chiếm 85.4% dân số trong nước (Thư viện Pháp luật Việt Nam, tháng 11, 2023). Mỗi dân tộc anh em, trải qua lịch sử lâu đời, mang trong mình những giá trị văn hóa, truyền thống, tín ngưỡng đặc trưng, cùng hòa vào nhịp phát triển chung của Việt Nam, tạo nên bức tranh xã hội, cộng đồng vừa phong phú, đầy màu sắc, lại vừa hài hòa, đồng điệu cho đất nước hình chữ S.

Nguồn gốc 

Người Sán Chay có nguồn gốc từ Trung Quốc, di cư  đến Việt Nam vào khoảng cuối đời Minh, đầu đời Thanh, cách ngày nay 300-500 năm. 

Khi đến Việt Nam, người Sán Chay cư trú rải rác, xen lẫn với các dân tộc ít người khác, tại một số địa phương thuộc các tỉnh Đông Nam, Đông Bắc trải dài xuống vùng Tây Nguyên Việt Nam, như Tuyên Quang, Bắc Giang, Quảng Ninh, Cao Bằng, Lạng Sơn, Vĩnh Phúc, Lâm Đồng…

Người Sán Chay (tên chính thức mang tính Nhà nước), một trong số các dân tộc anh em, còn có tên gọi khác là Cao Lan, hoặc Sán Chởi, Sán Chấy, Sán Chí, Sán Chỉ, đều là một, có chung ý nghĩa là Đứa con của núi (Sơn tử), cho thấy tập quán tập trung sinh sống ở các vùng núi của dân tộc này. Từ vị trí sống đặc trưng này, người Sán Chay đa phần chọn nông nghiệp: nương rẫy kết hợp làm lúa, chăn nuôi làm công tác sản xuất tự cung tự cấp chính. 

Kinh tế

Người Sán Chay tôn trọng tinh thần cần cù, sáng tạo trong lao động. Từ rất lâu trước kia trong lịch sử, dân tộc Sán Chay đã sớm tiếp thu nền văn minh lúa nước. Nên tuy thường lựa chọn vùng núi để sinh sống, người Sán Chay đa phần tập trung nhiều ở các triền núi có địa thế thấp, có thung lũng bằng, tiện cho việc khai khẩn đất hoang thành ruộng, vườn, nhà cửa để sinh sống và phát triển. Xu hướng mới nhất trong kinh tế của người Sán Chay hiện nay là canh tác vườn đồi, kết hợp mô hình Ao Vườn Chuồng Rừng (AVCR).

Ngôn ngữ và trình độ văn hóa

Theo nhandan.vn, người Sán Chay chia làm 2 nhóm theo cách dùng ngôn ngữ: Nhóm Cao Lan nói tiếng Tày-Thái. Nhóm Sán Chỉ nói tiếng Hán (Quảng Đông – Trung Quốc). Đồng bào không có chữ viết riêng, chủ yếu dựa trên nguồn gốc Hán Nôm có sẵn của người Kinh để ghi chép lại thành toàn bộ văn bản của các bộ sách cúng, sách dạy học, các tập sách hát ví dân ca. 

Chỉ một số ít người Sán Chay am hiểu và đọc được, thường là con cháu của thầy cúng và đồ đệ của thầy, được xem là tầng lớp trí thức của đồng bào. Trong đó, trình độ trí thức được phân cấp bậc, trình độ và cấp bằng sắc theo từng bậc học, cửu phẩm (bậc 9) (thường chỉ có thầy cúng mới có) là cao nhất, danh giá nhất.

Theo số liệu điều tra 53 dân tộc thiểu số 1/4/ 2019: Dân tộc Sán Chay có: Tỷ lệ thất nghiệp 1.93%; Tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ: 8.3%; Tỷ trọng lao động làm việc trong khu vực phi nông nghiệp: 26.5%; Tỷ trọng lao động làm công việc quản lý hoặc CMKT bậc cao và trung: 2.1%; Tỷ lệ hộ nghèo: 18.7%; Tỷ lệ hộ cận nghèo: 14.7%; Tỷ lệ hộ sử dụng nguồn nước hợp vệ sinh: 89.1%; Tỷ lệ hộ sử dụng điện lưới để thắp sáng: 98.9%.

Ăn mặc, trang phục

Cũng từ truyền thống sống tập trung vùng núi, lối sống thanh tao đơn giản, người Sán Chay cũng có kiểu mặc đơn giản chủ yếu dựa trên các màu sắc thiên nhiên chính (như màu chàm, đen, xanh lá, nâu), không nhiều sắc màu sặc sỡ như một số dân tộc khác. 

Niềm tin và tín ngưỡng

Người Sán Chay sở hữu đời sống tinh thần phong phú, nhiều điểm riêng, không lẫn với các văn hóa dân tộc khác. Đa phần đồng bào theo đạo Phật, đạo Nho và thờ gia tiên. Mỗi dòng họ thờ một thần Bảo gia riêng lấy trong thập bát tú hoặc tứ linh theo quan niệm đạo Phật như họ Trần thờ Ngọc Hoàng, họ Hoàng thờ Nam Hoa, họ Lâm thờ Quan âm Bồ tát, họ lý thờ Huyền Đế… Một số gia đình chọn thờ thần Nông, thần Bếp hoặc Bà Mụ. 

Chăn nuôi cũng là phần không thể thiếu trong kinh tế người Sán Chay. Vật nuôi được chọn thường là trâu bò lấy sức kéo, gà vịt gia cầm để lấy thực phẩm, nguồn chế biến thức ăn trong gia đình. Ngoài ra còn có đánh bắt tôm cá bằng chài lưới và vó. Một số vùng còn kết hợp nuôi ong mật để có thêm thu nhập.

Người Sán chay yêu thiên nhiên, tôn sùng tự nhiên và quan niệm cảm kích Thần linh vì đã mang đến cho họ cái ăn cái mặc. Nên các biện pháp kinh tế, sinh hoạt của người Sán Chay đều dựa trên tinh thần “không hủy hoại môi sinh, gìn giữ các giống loài và bảo đảm khai thác lâu dài, không tập trung vào ngắn hạn”.

Nhà sàn, nét đẹp văn hóa Cao Lan

Nhà sàn Cao Lan ảnh hưởng bởi chế độ phụ hệ

Người Sán Chay theo chế độ phụ hệ. Trong nhà, người đàn ông đóng vai trò chính. Việc xây nhà, phân chia các gian trong nhà cũng bị ảnh hưởng bởi truyền thống phụ hệ này. 

Nhà của dân tộc Sán Chay nhìn chung thường xây nhà sàn bốn mái để ở. Trong có sàn nhà và sàn phơi. Phần sàn nhà có thể là dạng nhà ba hoặc năm gian, phân theo chức năng sinh hoạt. Thường thì gian giữa sẽ đặt bàn thờ tổ tiên, hai gian cạnh là nơi nghỉ ngơi của các thành viên nam và nữ trong gia đình. Giao chái đầu nhà sẽ là nơi đặt bàn thờ hương hỏa (gọi là Thần Bảo gia của dòng họ). Còn gian cuối nhà dùng làm bếp, buồng ngủ cho con dâu hoặc con gái.

Nếu nhà nào có thêm nhà phụ thì phần dưới sàn phụ này có thể là nơi nhốt vật nuôi, trâu bò gà vịt. Phía trên là nơi để lương thực và các đồ vật trữ cho gia đình. Quanh nhà thường có đất rộng để trồng rau, hoa quả hoặc có thêm ao cá.

Phong cách xây nhà cũng đến từ tập quán ăn uống của dân tộc

Người Sán Chay ưa ăn chín uống sôi, thích sạch sẽ, ở nơi cao ráo thoáng mát. Nên nhà cửa dân tộc Sán Chay khá tinh tươm, khéo chọn hướng gió, được che chắn kỹ, xây bằng gỗ cây rừng vững chắc. Nhà sàn có nhiều cửa sổ để luôn thoáng đãng, nhiều ánh sáng. Vật dụng trong từng gian rất đơn giản, đa số làm bằng gỗ và cũng luôn có độ cao nhất định so với mặt đất, như giường, bàn, ghế. 

Nhà truyền thống của người Cao Lan thể hiện rõ ràng tình yêu thiên nhiên

Yêu thiên nhiên, tôn sùng tự nhiên là một trong các quan điểm truyền thống thú vị của dân tộc Sán Chay. 

Và vì luôn hướng tới lối sống gần gũi thiên nhiên, tận hưởng và cảm kích những gì thiên nhiên mang lại, người Cao Lan mang rừng núi cây cỏ thiên nhiên vào cả nếp nhà mình.

Nhà người Cao Lan thường nằm trong các thung lũng, có cánh đồng, triền núi, sông hồ và khí hậu lành lạnh se se quanh năm. Nhà sàn thường dựa vào thế đất cao của sườn núi, được chọn hướng kỹ càng để gió nắng tươi mới mỗi ngày. Người Cao Lan cho rằng: một ngôi nhà có cả thế và hướng, sẽ hội tụ được linh khí đất trời trở nên nơi ở hiền hòa với vạn vật xung quanh. Được vậy sẽ mang lại may mắn, sức khỏe và yên bình cho người sống trong nhà. 

Nhà sàn Cao Lan đổi khác theo thời gian

Đáng tiếc trên, trào lưu đô thị hóa lan nhanh về các thôn bản miền núi, cùng các tiện ích của nếp sống hiện đại. Nhà sản xưa của dân tộc Cao Lan nay đã giao thoa nhiều nét mới bởi quá trình tiếp thu lĩnh hội văn hóa với các dân tộc khác trong cùng Việt Nam. Tuy vậy, nếp nhà, nét đặc trưng trầm lặng nhưng sâu sắc người Cao Lan vẫn còn nguyên giá trị.

Nhiều nhà xây cùng lúc 2 căn, một căn theo kiểu hiện đại, tường gạch, sàn xi măng, và kế bên là một căn nhà sàn đúng chất truyền thống dân tộc. Nấu ăn, thờ cúng, quây quần và mọi hoạt động liên quan đến văn hóa của gia đình vẫn luôn diễn ra tại gian nhà sàn này. Những đứa trẻ lớn lên, xa nhà, khi quay về vẫn bước vào căn nhà sàn đầu tiên, thắp nhang thờ Thần, vái lạy tổ tiên, cảm kích bếp lửa rồi mới bước vào nhà.

Còn với người Cao Lan trung niên và cao niên, nhà sàn là thứ gì đó thiêng liêng, lại vừa gần gũi, không thể tách rời. Tại căn nhà sàn nhìn đơn sơ đó, họ đã được sinh ra, lớn lên, được nuôi nấng dạy dỗ trong tình yêu thương. Với rất nhiều người Cao Lan, nhà sàn là linh hồn của truyền thống văn hóa dân tộc, là điều mà dù qua nhiều năm nữa, vẫn phải luôn được giữ gìn, trân trọng.

Hành trình phục hưng văn hóa người Cao Lan, một phần của phục hưng văn hóa đồng bào dân tộc thiểu số tại Việt Nam

Nằm trong tầm nhìn chính phủ, nhiều dự án phục hưng văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số đã ra đời. Như dự án số hóa kiến trúc nhà sàn nhằm phục dựng lại các ngôi nhà sàn cổ ở Nghệ An (www.vietnamnet.vn), dự án phục dựng nhà sàn truyền thống của dân tộc Mường tại Ninh Bình (https://tttt.ninhbinh.gov.vn), Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa các dân tộc thiểu số tại tỉnh Lâm Đồng (https://baolamdong.vn/). Các hoạt động này đều dựa trên nền tảng quan điểm “Các thành tố văn hóa của mọi dân tộc đều mang giá trị riêng, xứng đáng để bảo tồn, trên tinh thần chọn lọc” (UNESCO). 

Ý tưởng phục hưng nhà sàn Cao Lan cũng là một trong những hướng đi nằm trong các dự án bảo tồn di sản văn hóa dân tộc thiểu số đang diễn ra tại tỉnh Lâm Đồng. Các cá nhân, tập thể, tổ chức phi chính phủ, phi lợi nhuận hoặc hoạt động có lợi nhuận, bằng cách này hay cách khác đều đang nỗ lực đóng góp một phần vào công trình phục hưng to lớn, lâu dài này. Tiêu biểu cho phương diện cá nhân tiên phong trong câu chuyện phục hưng văn hóa Cao Lan là thành quả khu nghỉ dưỡng biệt lập CAOLAN HAMLET.

Tìm về văn hóa nhà sàn Cao Lan cho ta thêm hiểu, thêm trân trọng giá trị văn hóa truyền thống lâu đời đã thấm sâu nơi từng người con Cao Lan. Với những ai luôn yêu thiên nhiên, yêu sự biến đổi thuần khiết của tự nhiên, hiểu về thế giới quan của dân tộc Cao Lan khi ngắm nhìn những ngôi nhà sàn truyền thống, cho bạn thêm một lý do nữa để củng cố niềm tin cho thế giới quan của mình. Bởi…

Yêu điều bất toàn của thiên nhiên, thế giới quan của dân tộc Cao Lan khá gần với wabi-sabi của Nhật Bản

Không ít dân tộc anh em tại Việt Nam sinh sống trong các ngôi nhà sàn, nhưng nhà sàn của người Cao Lan khá đặc biệt. Kiến trúc mộc mạc, đơn giản, dùng chất liệu hoàn toàn từ thiên nhiên, tận dụng những đường nét bất đối xứng, bất hoàn hảo của tự nhiên để đưa vào góc nhà, tạo nên nơi sống đủ đầy gần gũi thiên nhiên, tự do, phóng khoáng và luôn giản dị. 

Hãy nhìn vào một nhà sàn truyền thống chuẩn mực của người Cao Lan. Mái nhà thường có 4 phần: mái trước và sau đi theo hình thang không cân, hai mái đầu có hình tam giác tự do. Mái nhà thường lợp bằng các nguyên liệu có sẵn trong rừng như lá chanh, lá cọ… 

Người Cao Lan chọn kê cột nhà trên một phiến đá tự nhiên cỡ lớn, bằng phẳng để chống mối mọt, tăng độ bền của phần cột. Cầu thang cũng là chi tiết quan trọng trong nhà người Cao Lan. Cấu trúc cầu thang thường được làm với số bậc lẻ, có độ nghiêng nhất định, độ dài và hình dáng không quy định, thường men theo hình dạng của các cây gỗ dùng làm cầu thang. 

Trong khi đó phần sàn nhà được làm bằng cây bươn, hoặc một loại cây gỗ thớ thịt săn chắc có sẵn trong rừng. Và số lượng cửa sổ trong nhà cũng chiếm tỉ lệ khá nhiều với mục đích đón nắng gió vào nhà. Hình dáng kích thước và vị trí của cửa sổ trong mỗi ngôi nhà sàn Cao Lan cũng được thợ tính toán kỹ, để ngôi nhà luôn ấm về mùa đông, và mát mẻ, thoáng đãng về mùa hè.

Phần chức năng quan trọng của ngôi nhà là gian bếp. Bếp được coi là ngọn lửa sưởi ấm một ngôi nhà theo quan niệm của người Cao Lan. Tại đây, những bữa cơm bình dị, buổi chiều ấm cúng khói lam chiều ngày ngày bận rộn. 

Người Cao Lan thích giữ cho ngôi nhà sàn của mình đơn giản, ít đồ đạc, ít góc cạnh. Thường một gian để nghỉ ngơi chỉ có giường, tủ quần áo và một bàn một ghế nhỏ. Tất cả làm từ gỗ, đóng tối giản, không góc cạnh, không nhiều màu sắc, đặt gọn trong phòng. Một gian phòng ngủ, phòng khách ở nhà sàn Cao Lan, sẽ có hẳn một chiếc bàn hoặc ghế dùng để trang trí, với chậu đá, hoặc bình gỗ, và một nhánh cây rừng có hoặc không kèm lá. 

Mọi thứ trong nhà đều đi theo cách bất đối xứng, không nhất thiết có một rồi phải có hai, hay trái phải buộc giống nhau. Nhà sàn Cao Lan được xây theo kiểu ngẫu hứng nhưng săn chắc, vững vàng, ít đồ đạc nhưng món nào xứng đáng món đó, có thể truyền lại cho vài đời về sau, như các món đồ gỗ trong phòng.

Các đặc tính kể trên có khiến bạn nhận ra điều gì quen thuộc? Có phải là wabi-sabi?

Rất ít mối tương quan về nguồn gốc, nhưng phong cách thẩm mỹ và thế giới quan của dân tộc Cao Lan lại có một điểm chung lớn với người Nhật, cụ thể là trường phái wabi-sabi Nhật Bản, thể hiện rõ nhất qua phong cách xây dựng và bày trí nhà ở.

Mời bạn xem tiếp phần 2 Câu chuyện người Cao Lan để biết về hành trình phục hưng nhà sàn Cao Lan diễn ra tại CAOLAN HAMLET.