Cảm xúc vì sao không dễ hiểu?
“Cảm xúc là tổng hợp các QUÁ TRÌNH TÂM LÝ (không phải là “trạng thái tâm lý” như một số tài liệu bạn từng đọc), là một phần của hiện tượng tâm lý nơi mỗi người. Cảm xúc diễn ra nhanh, mạnh, rõ rệt, gắn với nhu cầu và tình huống cụ thể, nên có thể sẽ kết thúc khi nhu cầu được đáp ứng hay tình huống kết thúc.
Cảm xúc phản ánh đa dạng nội tâm của con người, gồm cảm nhận, tư duy và phản ứng cơ thể, có thể đi từ tích cực sang tiêu cực và ngược lại. Tập hợp này sẽ là nền tảng, động lực cho các hoạt động tâm lý khác. Và ngược lại cũng bị ảnh hưởng bởi các hoạt động tâm lý còn lại” (Thuyết Cảm xúc James–Lange, 1884).
Vài dòng lý luận cho thấy cảm xúc vốn không phải thứ dễ hiểu, dễ làm chủ. Một người dù mạnh mẽ đến đâu cũng có thể ngã gục trước cảm xúc. Bởi nó chi phối toàn bộ suy nghĩ, quyết định, hành vi và cách chúng ta thể hiện ra ngoài.
Cảm xúc vì sao không dễ làm chủ?
Gồm các giai đoạn điển hình sau:
KÍCH THÍCH –> PHẢN ỨNG SINH LÝ –> ĐÁNH GIÁ VÀ XỬ LÝ THÔNG TIN TẠI NÃO BỘ –> BIỂU HIỆN RA BÊN NGOÀI
1/ Kích thích
Ở bước đầu, cảm xúc bị kích hoạt bởi các yếu tố bên ngoài (âm thanh, hình ảnh, sự kiện, hoạt động, bối cảnh môi trường…) lẫn yếu tố bên trong (suy nghĩ, ký ức, suy ngẫm, tư duy, hồi tưởng, chiêm nghiệm, tình trạng cơ thể…)
2/ Phản ứng sinh lý
Khi cảm xúc được kích thích, hệ thần kinh tiếp nhận các thay đổi trong chất dẫn truyền và tại các thành phần hệ thần kinh. Từ đó báo ra các yêu cầu phản ứng tương ứng lên bộ phận cơ thể. Toàn bộ các truyền báo này là phản xạ tự nhiên. Quá trình phản ứng sinh lý diễn ra ở não và cơ thể này là hoàn toàn không thể kiểm soát. Như tăng nhịp tim, tăng tuần hoàn máu, tăng bài tiết mồ hôi, tuyến lệ kích hoạt…
3/ Quá trình đánh giá xử lý thông tin tại não bộ
Các thông tin cảm xúc và phản ứng gửi ra từ não bộ tiếp tục được xử lý qua giai đoạn tiếp theo, ở các bộ phận thần kinh có nhiệm vụ điều tiết, kiềm chế, cân bằng, điều chỉnh (như thùy não trước trán…) dựa vào quá trình học tập từ trước qua nhận thức, bản sắc cá nhân, quan điểm, kinh nghiệm. Đây là giai đoạn mà cảm xúc nguyên gốc (phản ứng sinh lý thật trước đó) có thể bị ức chế, kìm chế hoặc dồn nén. Như kiềm lòng, nén rơi lệ, ngăn không cho mình la lên vì vui mừng, nghĩ sang chuyện khác để bớt run…
4/ Biểu hiệu ra ngoài
Hai quá trình quan trọng nhất của hoạt động cảm xúc, một là diễn ra tự nhiên không thể kìm nén, hai là được chọn lọc, điều tiết lại bởi từng cá nhân, sau đó cuối cùng sẽ còn lại những biểu hiện bộc lộ ra bên ngoài khi cảm xúc đến. Như biểu cảm nét mặt, giọng nói, cử chỉ, ngôn ngữ cơ thể, những khoảng ngưng nghỉ đứt quãng trong giao tiếp…
Và một khi cảm xúc đã trở thành biểu hiện ra ngoài, tự nhiên sẽ giúp truyền tải một phần thông điệp đến người đối diện, người xung quanh và tạo ra các phản ứng xã hội tương ứng.
Các phản ứng xã hội này, sau đó bằng nhiều cách khác nhau, sẽ quay trở lại tác động đến tâm thế cảm xúc của từng cá nhân, chính là yếu tố kích thích bên ngoài mà ta vừa nói đến ở bước đầu của cơ chế hoạt động cảm xúc. Vòng lặp cứ thế liên tục diễn ra trong suốt đời người.
Tuy nhiên, không phải các bước cơ chế tiếp nối theo kiểu tuyến tính. Vòng lặp cảm xúc của con người sẽ luôn bị tác động bởi vô vàn yếu tố phong phú, khiến các loại cảm xúc khác nhau diễn ra theo hai hướng: tích cực và tiêu cực.
Cảm xúc tích cực, cảm xúc tiêu cực là gì?
Vòng hoạt động của cảm xúc nơi con người không phải lúc nào cũng phân định rõ hai thái cực: tích cực và tiêu cực. Rất nhiều trường hợp, chúng ta sẽ trải qua các loại cảm xúc phức tạp, không dễ phân loại và cũng khó gọi tên. Như khi được cầu hôn, một người có thể vừa thấy hạnh phúc, lại vừa cảm thấy bồn chồn lo lắng cho tương lai.
Ngắn gọn, cảm xúc tích cực mang lại trạng thái yên ổn, hài lòng, cảm nhận được niềm vui trong cuộc sống. Cảm xúc tích cực vì vậy thường gắn với tự tin, hứng thú, tràn đầy năng lượng, nhiệt huyết và có khả năng tập trung, sáng tạo cao. Sức khỏe thể chất và tinh thần vì vậy cũng nâng cao.
Ngược lại, các cảm xúc tiêu cực khiến con người khó chịu, đau khổ, nghiêm trọng hơn có thể dẫn đến các hành vi tiêu cực cho người xung quanh và bản thân. Điều này ảnh hưởng không tốt cho sức khỏe tinh thần lẫn thể chất. Không thể nói rõ các cảm xúc tiêu cực gây ra bởi nguyên nhân nào, nhưng nhìn chung chúng xuất phát từ các trải nghiệm khó khăn, mất mát, thất bại, căng thẳng, những thay đổi không mong muốn trong đời sống.
Không chỉ có cơ thể và tâm trí chúng ta bị ảnh hưởng, chất lượng các mối quan hệ xã hội, dưới sự ảnh hưởng của các biểu hiện ra ngoài của cảm xúc, cũng sẽ bị ảnh hưởng theo. Khi ta không thể quản lý cảm xúc của mình, để chúng tự do bộc phát một cách bản năng, có thể khiến người khác bị tổn thương, chính bản thân mình cũng đau lòng. Vì vậy nếu có khả năng hiểu, chia sẻ cảm xúc, biết đồng cảm, cảm thông, nhiều hành vi hướng thiện sẽ xuất hiện, lâu dần trở thành thói quen hướng thiện, giúp ta có được nhiều mối quan hệ chất lượng tốt, trong khi có thể sống thật với cảm xúc của bản thân.
Quá nhiều cảm xúc vì sao có thể khiến một người gục ngã?
Bạn đã từng thử gọi tên những cảm xúc đang hiện diện nơi mình, ở từng thời điểm khác nhau trong ngày?
- Là vui vẻ hay buồn bã
- điềm nhiên hay tức giận
- thư thái hay lo lắng
- ấm áp hay lạnh lẽo
- thấy mình được yêu thương hay bị lãng quên
- hứng thú hay hờ hững
- tò mò hay lãnh đạm…
… chúng rất nhiều, liên tục thay đổi cả về hình thức lẫn cường độ, phải không?
Ngay cả khi bạn cho rằng mình đang không suy nghĩ gì, không vướng bận điều chi, dòng chảy cảm xúc vẫn đang chảy dạt dào bên trong, chỉ có điều nó đang trong tâm thế cân bằng, yên ả. Cho nên mới không khiến bạn phiền lòng.
Với mỗi trạng thái tâm lý cảm xúc, não bộ chúng ta đều đang hoạt động nhiệt tình để nhận diện, điều phối, hiểu và điều hành các cơ quan còn lại hoạt động tương ứng. Chỉ một thay đổi nhỏ nhoi về cảm xúc cũng có thể dẫn đến một cơn sóng ngầm không nhỏ nơi hệ thần kinh và toàn bộ cơ thể của chúng ta.
Thử nghĩ, có một ngày hay thời gian nào đó, đột ngột nhiều sự kiện dồn dập xảy đến (deadline, con cái, gia đình, vợ chồng, bạn bè, tiền bạc, bệnh tật…). Vô số cảm xúc ập đến. Tâm trí bạn trở nên quá tải, Cơ thể không còn đáp ứng được những xung đột cảm xúc đang diễn ra như sóng thần kia. Bạn sập nguồn, đơ ra và dường như không còn nhận diện được mọi thứ xung quanh.
Bạn đã từng như thế chưa?
Dù bạn có là người lý trí, có sức co dãn tinh thần cao đến đâu, sẽ đến lúc tới hạn.
Khi đó ta nên làm gì? Phải chăng nên bắt đầu kiểm soát cảm xúc bản thân?
Đang có quá nhiều cảm xúc, nên làm gì?
Ai cũng nói rằng chúng ta phải tự học cách “kiểm soát cảm xúc” để không chìm đắm trong dòng chảy bất ổn của cảm xúc bản thân, để có thể mạnh mẽ vực dậy sau một chấn thương tinh thần hay hàng loạt những sự kiện không mong muốn.
Người ta nói rất nhiều về hàng loạt khái niệm thế nào là điều khiển cảm xúc, phải quản lý cảm xúc cá nhân bằng cách nào hay làm chủ nội tâm qua mấy. bước?
Nhưng chưa ai dạy chúng ta phải làm sao để CÓ CAN ĐẢM làm nên việc “kiểm soát cảm xúc” kia.
Cuối bài chia sẻ này, tôi vẫn cho rằng “CÓ ĐỦ CAN ĐẢM” để đứng lên, bắt đầu công cuộc kiểm soát cảm xúc của chính mình mới chính là thứ quan trọng nhất, tạo tiền đề cho tất cả các hoạt động về sau.
Làm sao để có đủ dũng khí?
Bước đầu tiên của việc quản lý cảm xúc luôn là “chấp nhận, nhìn nhận, nhận diện các cảm xúc và xung đột tâm lý đang diễn ra bên trong mình”. Không phải ai cũng có đủ can đảm làm việc này.
Để có can đảm nhìn nhận những phức cảm biến thiên vô vàn của nội tâm, bạn sẽ cần có một LỰC ĐẨY. Nôm na, hành trình này như sau:
LỰC ĐẨY –> CAN ĐẢM NHÌN NHẬN CẢM XÚC –> HỌC HIỂU CÁCH KIỂM SOÁT CÁC CẢM XÚC ĐÓ –> TÌM RA PHƯƠNG PHÁP QUẢN LÝ CẢM XÚC PHÙ HỢP (cách nào có tác dụng với mình, nghe nhạc, xem phim, tản bộ, viết nhật ký hay tập thể dục…) –> TẠO & DUY TRÌ TRẠNG THÁI CÂN BẰNG CẢM XÚC (như tìm hỗ trợ từ người khác, chăm sóc bản thân tốt hơn…)
Rõ ràng tìm ra “lực đẩy” là bước khởi đầu quan trọng nhất, đi trước cả việc nhận diện cảm xúc.
Cách nào để tìm ra lực đẩy?
không khó khăn như bạn nghĩ. Lực đẩy đó có thể đến từ những điều bình thường trong cuộc sống.
LỰC ĐẨY, để có thêm can đảm nhìn nhận cảm xúc, chính là những thứ khiến bạn muốn sống. Là những thứ khiến chúng ta thấy đời ý nghĩa. Là những thứ làm chúng ta nhớ lại cuộc sống vốn dĩ cần yên ả thế nào.
Như việc tìm đến một nơi chốn bình yên chim hót.
Tự thưởng cho mình một thời gian nhàn rỗi vô lo, chỉ bao bọc bởi thiên nhiên cây cỏ, và những người lạ khiến ta thấy an toàn… (còn tiếp)
Hẹn bạn trong bài chia sẻ tiếp theo của series “CẢM XÚC” tại blog Cao Lan Hamlet.
